ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਫਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਘੱਟ ਸੇਵਣ: ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ: ਡਾ. ਸੁਖਦੀਪ ਕੌਰ
ਨਿਊਜ਼ ਪੰਜਾਬ
—- ਵਧੇਰੇ ਕੀਮਤਾਂ, ਮੌਸਮੀ ਉਪਲਬਧਤਾ, ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਘੱਟ ਸੇਵਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਮਤ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਘੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਾਰਣ, ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ‘ਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਚਿੰਤਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਡਾ. ਸੁਖਦੀਪ ਕੌਰ
ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ (ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ) ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ
ਨਿਊਜ਼ ਪੰਜਾਬ ਬਿਊਰੋ
ਫਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਸੰਤੁਲਿਤ ਖੁਰਾਕ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਐਂਟੀਆਕਸੀਡੈਂਟ ਅਤੇ ਫਾਈਟੋਨਿਊਟ੍ਰੀਐਂਟਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਘਟਾਉਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਘੱਟ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਣ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਦਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼, ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸੇਵਣ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ
ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ। ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਕਾਰਣ ਆਈ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਰਾਕੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨਾਂ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਅਤੇ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਤੇ ਘੱਟ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਜਨਸੰਖਿਆ, ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ, ਮਨੋ-ਸਮਾਜਿਕ, ਵਿਹਾਰਕ, ਢਾਂਚਾਗਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਵੀ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਘੱਟ ਵਰਤੋ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੋਜ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸੇਵਣ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਉਪਾਅ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ। ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਉਪਲਬਧਤਾ ‘ਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸੇਵਣ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਵਿਹਾਰ (ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਸਵੈ-ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ, ਭੋਜਨ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ), ਪਰਿਵਾਰ (ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ), ਸਕੂਲ (ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਸਿੱਖਿਆ, ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਬਾਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਸਕੂਲੀ ਭੋਜਨ ਲਈ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ, ਗੈਰ-ਸਿਹਤਮੰਦ ਭੋਜਨਾਂ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ, ਸਿਹਤਮੰਦ ਪਕਵਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ) ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ (ਭਾਈਚਾਰਕ ਭਾਗੀਦਾਰੀ, ਮੁਫਤ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ) ਆਧਾਰਿਤ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਤਰਜੀਹਾਂ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਵੱਈਏ ਨੂੰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸ ਲਈ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਅਤੇ ਬਾਗਬਾਨੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਦੋਵਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪਰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤਾਂ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਣ, ਬਾਗਬਾਨੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਵਧੇਰੇ ਕੀਮਤਾਂ, ਮੌਸਮੀ ਉਪਲਬਧਤਾ, ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਘੱਟ ਸੇਵਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਮਤ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਘੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਾਰਣ, ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ‘ਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਚਿੰਤਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਉਤਪਾਦਕਾਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਤਾਜ਼ੇ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਕਿਫਾਇਤੀ, ਉਪਲਬਧਤਾ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕੀਟ-ਅਧਾਰਿਤ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸਕੂਲ ਫੀਡਿੰਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਤਰਜੀਹੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਅਣਪਛਾਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਖਿਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਖੁਰਾਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸਕੂਲ ਫੀਡਿੰਗ ਰਣਨੀਤੀ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘਰੇਲੂ-ਉਤਪਾਦਨ ਸਕੂਲ ਫੀਡਿੰਗ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਸਥਾਨਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਕਦ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਅਤੇ ਵਾਊਚਰ ਨੇ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸੇਵਣ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਧਾਉਣ, ਫ਼ਸਲੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਰਾਕ ਸਪਲਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵੱਲ ਬਦਲਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ, ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਨਤਕ-ਨਿੱਜੀ ਭਾਈਵਾਲੀ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਭੋਜਨਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤਮੰਦ ਖੁਰਾਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਫਾਇਤੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਮੌਜੂਦਾ ਜਨਤਕ ਸਹਾਇਤਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਵਿਆਪਕ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ, ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ, ਕਿਫਾਇਤੀ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਸਿਹਤ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਖੋਜ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਧੰਨਵਾਦ –
ਡਾ. ਸੁਖਦੀਪ ਕੌਰ
ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ (ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ)
ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ